25-lecie Społecznego Komitetu Opieki nad Zabytkami Cmentarza Ewangelicko-Augsburskiego

26 września br. odprawiono w kościele Świętej Trójcy nabożeństwo połączone z dziękczynieniem za 25 lat ofiarnej pracy Społecznego Komitetu Opieki nad Zabytkami Cmentarza Ewangelicko-Augsburskiego. Nabożeństwo poprowadził proboszcz Parafii ks. Piotr Gaś, który wygłosił kazanie oparte na słowach Psalmu 102,13: Ale Ty, Panie, trwasz na wieki, a pamięć o Tobie z pokolenia w pokolenie.”

W nabożeństwie uczestniczyli m.in. dawni i obecni działacze Komitetu. Ci najbardziej zasłużeni otrzymali pamiątkowe dyplomy podczas spotkania, które odbyło się po nabożeństwie w podziemiach kościoła (Lutheraneum). Podziękowania w imieniu parafii przekazał ks. Piotr Gaś, Andrzej Weigle, wiceprezes Rady Parafialnej, oraz prof. Stanisław Miścicki, skarbnik, odpowiedzialny w Radzie Parafialnej za sprawy cmentarne. Specjalne podziękowania zostały skierowane pod adresem dotychczasowych władz Komitetu – prezesa Witolda Strausa oraz wiceprezes Marii Chmiel. Z okazji jubileuszu przygotowano tablice upamiętniające historię i działalność Komitetu, w tym szczególnie osób – w większości już nieżyjących – szczególnie zasłużonych dla zabytków cmentarza. Tablice zostaną niebawem umieszczone na ogrodzeniu kościoła Świętej Trójcy, a w okresie kwesty na rzecz cmentarza (początek listopada), zostaną przeniesionę na nekropolię przy ul. Młynarskiej. Ekspozycję przygotowali parafianie – Paweł Matwiejczuk oraz Józef Łukasiak.

W związku ze zmianą przepisów prawnych, które pozwalają na występowanie o dotacje państwowe i samorządowe jedynie właścicielom cmentarzy, zadecydowano o rozwiązaniu komitetu po 25 latach. Jednocześnie podjęto decyzję o powołaniu przed końcem 2010 roku nowego komitetu, który działałby nie przy, a w ramach Parafii Świętej Trójcy, która jest właścicielem nekropolii przy ul. Młynarskiej. Dzięki temu nadal możliwe będzie pozyskiwanie zewnętrznych środków na renowację historycznych nagrobków. W latach 1984-2009 Komitet doprowadził do odnowienia i konserwacji  ponad 280 pomników, nagrobków, kapliczek i ogrodzeń o dużej wartości historycznej i artystycznej.

Na zakończenie spotkania w Lutheraneum błogosławieństwa udzielił ks. dr Włodzimierz Nast, emerytowany proboszcz Parafii Świętej Trójcy oraz wieloletni uczestnik prac Komitetu.

+++


Krótkie dzieje Społecznego Komitetu Opieki nad Zabytkami Cmentarza Ewangelicko-Augsburskiego w Warszawie

6 stycznia 1976 r. na spotkaniu w Towarzystwie Przyjaciół Warszawy, Witold Straus i Zygmunt Ciok zaproponowali utworzenie przy Ewangelicko-Augsburskiej Parafii św. Trójcy w Warszawie komisji opiekującej się zabytkami cmentarza

W skład komisji działającej na Cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim weszli przede wszystkim: Zygmunt Ciok (1928-1985) przewodniczący Podkomisji Cmentarzy Zabytkowych TPW, Bogumił Gajdeczko, Romuald Welder, Alicja Lewandowska, Piotr Suliborski (intendent cmentarza) oraz Barbara Świtakowska. Komisja stanęła przed bardzo trudnym zadaniem z uwagi na zniszczenie w czasie wojny ksiąg cmentarnych i zasobów archiwalnych. W tej sytuacji pierwszym zadaniem było wykonanie inwentaryzacji pomników oraz pozyskiwanie dokumentacji fotograficznej i faktograficznej. Spowodowano aktywniejszą działalność w tym zakresie Biura Dokumentacji Zabytków, które sporządzało tzw. białe karty najcenniejszych obiektów oraz Działu Dokumentacji Instytutu Sztuki PAN, który sporządzał dokumentację fotograficzną. Już w latach 1976-1978 przekazano stołecznemu konserwatorowi zabytków pierwsze wykazy obiektów zabytkowych do weryfikacji oraz wnioski w sprawie prowadzenia pilnych prac konserwatorskich. Dzięki temu już na przełomie lat 70. i 80. na zlecenie stołecznego konserwatora zabytków prowadzono na cmentarzu kilka kompleksowych prac, m.in. przy żeliwnej kaplicy Braeunigów. Przez siedem lat gromadzono dokumentację i kiedy ustalono, co należy chronić i jaki jest stan obiektów, przystąpiono do prac organizacyjnych, efektem których było formalne utworzenie Społecznego Komitetu Opieki nad Zabytkami Cmentarza Ewangelicko-Augsburskiego w Warszawie, jako jednostki  organizacyjnej  Towarzystwa Opieki nad Zabytkami.

Inauguracyjne zabranie Komitetu odbyło się w sali parafialnej przy ul. Kredytowej w dniu 23 lutego 1984 roku. Honorowym przewodniczącym został prof. Stanisław Lorentz (1899-1991), przewodniczącym Zarządu Komitetu – inż. Tadeusz Szmalenberg (1919-2003), wiceprzewodniczącym – Ludwik Lilpop (1918-1993), sekretarzem – inż. Alicja Lewandowska; działem organizacyjno-prawnym kierował mec. Jerzy Gaede, działem finansowym – Ludwik Lilpop przy pomocy Hanny Rondthaler, działem historyczno-dokumentacyjnym – Eugeniusz Szulc (1919-1991), a w skład zespołu weszli m.in. profesor Wydziału Architektury PW Anna Czapska, dr Robert Kunkel, Wiesław Maciuszko (1916-1995) i Barbara Świtakowska. Działem realizacji konserwatorskich kierował Aleksander Bursche, a w skład zespołu weszli m.in. inż. Wojciech Ździeszyński, profesor ASP Adam Roman, inż. Włodzimierz Breiter i inż. Ryszard  Brych. Warto dodać, że w składzie Komitetu znajdowali się także: ks. senior Jan Walter, ks. proboszcz Włodzimierz Nast, wojewódzki konserwator zabytków Feliks Ptaszyński, kierownik Działu Dokumentacji Instytutu Sztuki PAN doc. dr  Ryszard Brykowski, wicedyrektor Państwowego Muzeum Archeologicznego mgr Michał Dessoulavy oraz przewodniczący  warszawskiego oddziału TOnZ mgr Witold Straus,  pełniący funkcję przewodniczącego Komitetu w latach 1993 – 2009 i inni.

W latach 90. do pracy  w Komitecie włączyli się dalsi społecznicy, m.in. dr Tadeusz Rudkowski, który w latach 1993 – 2009 pełnił funkcję wiceprzewodniczącego, mgr Maria Chmiel pełniąca od 2001 r. funkcję wiceprzewodniczącej, mgr Alicja Sadomska będąca od 2006 r. skarbnikiem, mgr Krystyna Bykowska, prof. Stanisław Miścicki oraz pełniący w latach 1998-2006 funkcję sekretarza Komitetu inż. Jerzy Piekarski.

Na skutek działań wojennych w 1939 i 1944 r. cmentarz został poważnie zniszczony,  ponadto wraz z upływem czasu destrukcja cennych obiektów postępowała bardzo szybko. Głównym celem działalności Komitetu była więc  rewaloryzacja i konserwacja zabytkowych pomników, będących świadectwem polskiej kultury materialnej, wpisanych na listę prawnie chronionych zabytków. Komitet swoje cele i zadania realizował przez pobudzanie najszerzej pojętej inicjatywy społecznej w dziedzinie ochrony zabytków, otaczanie bezpośrednią opieką zabytków cmentarza i w miarę możliwości podejmowanie prac konserwatorskich oraz nadzór nad ich wykonaniem, gromadzenie środków finansowych na ten cel, a także informowanie społeczeństwa o stanie, w jakim się znajdują obiekty zabytkowe oraz o podjętych przez Komitet staraniach zmierzających do ich zabezpieczenia.

W latach 1984-2009 Komitet doprowadził do renowacji i konserwacji  ponad 280  pomników, nagrobków, kapliczek i ogrodzeń o dużej wartości historycznej i artystycznej, w większości nieposiadających żyjących opiekunów, którzy mogliby partycypować w kosztach wykonania niezbędnych prac konserwatorskich. Ponadto staraniem Komitetu została zrealizowania odbudowa i naprawa wschodniego i południowego muru cmentarnego, budowa lapidarium, w którym umieszczono płyty nagrobne ze zlikwidowanych grobów, przeprowadzono też konserwację zabytkowej zieleni cmentarnej, a także wydano publikacje informacyjno-popularyzatorskie oraz  w pobliżu wejścia na cmentarz umieszczono tablicę pochowanych tu osób zasłużonych. Warto też dodać, że w 1989 r. ukazało się w wydawnictwie PIW monumentalne opracowanie Eugeniusza Szulca „Cmentarz Ewangelicko-Augsburski w Warszawie” oraz w wydawnictwie KAW – „Cmentarze ewangelickie w Warszawie” z historycznym wstępem dra Tadeusza Rudkowskiego.

Prace konserwatorskie są bardzo kosztowne –  od kilku tysięcy w wypadku napraw uszkodzonych obiektów do kilkudziesięciu tysięcy w wypadku pełnej konserwacji  dużego grobowca. Dlatego ważną działalnością Komitetu było pozyskiwanie funduszy z wszelkich możliwych źródeł, co w ostatnich latach przychodziło z coraz większym  trudem. W ciągu dwudziestu pięciu lat swego istnienia Komitet miał różnych życzliwych mecenasów, m.in. Państwową Służbę Ochrony Zabytków, Monopol Loteryjny, Fundację Kultury, Fundację Współpracy Polsko-Niemieckiej, Parafię św. Trójcy, Fundusz Ochrony Środowiska, Związek Artystów Scen Polskich oraz inne instytucje państwowe i prywatne. Ogromną wagę Komitet przykładał do ofiarności społeczeństwa, w tym corocznej kwesty organizowanej z okazji Pamiątki Umarłych.

Dorobek Komitetu można wyrazić właściwie w jednym zdaniu: zrewaloryzowano 280 obiektów cmentarnych (w tym w ciągu ostatnich 15 lat – 180). Jaka praca się za tym kryje, ile to wymagało czasu, starań, wysiłku ze strony członków Komitetu i konserwatorów zabytków, może ocenić tylko ten, kto sam choć przez krótki czas  brał udział w takiej działalności.

Witold Straus